Մերձավոր կապ է ունեցել Մամիկոնյան նախարարական տան հետ։ Ավարայրի ճակատամարտից հետո նրանց հետ տեղափոխվել է Ցուրտավ (Վրաստան)։ Նախնական կրթությունն ստացել է Աշուշա բդեշխի պալատում, խաղընկերոջ՝ ապագա մարզպան Վահան Մամիկոնյանի քեռու՝ Աղան Արծրունու վերահսկողությամբ։ Մոտ 465–470 թվականներին ուսանել է Բյուզանդիայում։ Վերադառնալով՝ հաստատվել է Կամսարականների նախարարական տիրույթում՝ Շիրակում, զբաղվել ուսումնա–կրթական գործերով։ 484–486 թվականներին եղել է Սյունիքում։ 486 թվականին մարզպան դարձած Վահան Մամիկոնյանը Ղազար Փարպեցուն կանչել է Սյունիքից և նշանակել Վաղարշապատի վերակառուցված վանքի առաջնորդ։ Ղազար Փարպեցին բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորական աշխատանքի, որը նրա դեմ առաջ է բերել հետադեմ հոգևորականության թշնամությունը։ Ստիպված հեռացել է (մոտ 490 թվականին) Ամիդ, որտեղ գրել է «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» ուղերձը։ Հայոց մարզպանը ետ է կանչել Ղազար Փարպեցուն և պատվիրել գրել հայոց պատմությունը։ Թաղված է Ղազարավան գյուղի հարավում գտնվող Լազարու կամ Ղազարու վանք եկեղեցու ներսում, որը պահպանվել է մինչև XIX դարի երկրորդ կեսը[1]։
«Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան»–ը վավերական աղբյուր է V դ. 2–րդ կեսին հայոց եկեղեցում գոյություն ունեցող երկու թևերի անհաշտ պայքարի մասին, երբ Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի մահից հետո հետադեմ կղերականությունը հալածանք էր սկսել առաջադեմ մտավորականությանը։
Փետրվարյան ապստամբություն, 1921 թվականի փետրվարի 13-ին սկիզբ առած հակախորհրդային շարժում Խորհրդային Հայաստանում։ Ճնշվել է 1921 թվականի ապրիլի 2-ին՝ բոլշևիկների կողմից Երևանի վերագրավումով։ Խորհրդային մամուլում հիշատակվում էր որպես Փետրվարյան խռովություն։
Ապստամբության սկիզբ
Չկարողանալով դիմադրել թուրքական հարձակմանը և տեղի տալով բոլշևիկյան Ռուսաստանի ճնշմանը՝ 1920 թվականի դեկտեմբերին դաշնակցականները Հայաստանի Հանրապետությանկառավարումը հանձնում են կոմունիստներին։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո ձերբակալվեցին շուրջ 1000 դաշնակցականներ, որոնցից շատերն սպանվեցին, մյուսներն էլ ուղարկվեցին Բաքվի և Ռուսաստանի բանտեր։
Բոլշևիկյան ուժերի կողմից սպանված Երևանի բանտարկյալները
1921 թվականի փետրվարի 13-ին դաշնակացականների գլխավորությամբ Հայաստանում բռնկվեց քաղաքացիական ապստամբություն, որի ազդանշանը տվեցին Արագածիստորոտում վերաբնակված սասունցիները։ Նրանք օգտվել էին այն հանգամանքից, որ Կարմիր բանակի զորամասերը դուրս էին եկել Հայաստանից՝ Վրաստանը խորհրդայնացնելու նպատակով։ Ժողովրդական ապստամբությունը և քաղաքացիական կռիվներն սկսվեցին տարերայնորեն և ընդգրկեցին մի քանի շրջաններ։ Փետրվարի 16-18-ը ապստամբները նախկին խմբապետերի գլխավորությամբ իշխանությունը վերցրին իրենց ձեռքը։ Փետրվարի 18-ին Կուռո Թարխանյանի և Բաշգառնեցի Մարտիրոսի գլխավորությամբ ապստամբները մտան Երևան, որտեղ ստեղծվեց «Հայրենիքի փրկության կոմիտե»՝ նախկին վարչապետ Սիմոն Վրացյանինախագահությամբ։
Բոլշևիկյան իշխանությունը Հայաստանում վերացված է։ Մինչև կառավարության կազմվելը ամբողջ իշխանությունը գտնվում է Հայրենիքի փրկության կոմիտեի ձեռքում։ — Սիմոն Վրացյան
Մինչև հետ քաշվելը՝ բոլշևիկները մեկ գիշերվա ընթացքում կացնահարեցին Երևանի բանտում պահվող գրեթե բոլոր բանտարկյալներին։ Նրանց մեծ մասը նախկին պաշտոնյաներ ու ռազմական գործիչներ էին, ում բոլշևիկները ձերբակալել էին իշխանության գալուց անմիջապես հետո։ Սպանվածների թվում էին Համազասպ Սրվանձտյանը, գնդապետ Ղորղանյանը, ֆիդայիներ Սերգոն, Մակեդոնը, Գրիգորը և այլք։
Բոլշևիկյան կուսակցության ղեկավար մարմինները մի քանի ջոկատներով և 2 զրահագնացքով լքեցին Երևանը և կենտրոնացան Ղամարլու (Արտաշատ) Վեդի-Բասար (Արարատ) շրջանում, որտեղ ապստամբները շրջապատեցին նրանց։ Խորհրդային իշխանությունը պահպանվեց Հայաստանի հյուսիսում՝ Համամլու (Սպիտակ) Ղարաքիլիսա (Վանաձոր) Դիլիջան Շամշադին (Տավուշ) գոտում։
Ապստամբությունը վիճակված էր պարտվելու
, քանի որ հենվում էր ժողովրդական զանգվածների, առաջին հերթին՝ արևմտահայ գաղթական բնակչության աջակցության վրա
։ Ռուսական 11-րդ բանակի ուժերի մի մասը Վրաստանից եկավ Հայաստան՝ ապստամբությունը ճնշելու և Երևանը վերագրավելու համար։
1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում Բոլշևիկյան Ռուսաստանի և Քեմալական Թուրքիայի միջև կնքվում է բարեկամության և եղբայրության պայմանագիր։ Մարտի 20-ին ռուսական բանակի ռազմական խորհրդի անդամ Գեորգի Օրջոնիկիձեն վերջնագիր է ներկայացնում Հայաստանի ինքնահռչակ ղեկավարությանը։ Վերջնագիրը Թիֆլիսից Երևան է բերում բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը։ Սակայն Թումանյանին չի հաջողվում համոզել Վրացյանին և վերջնագիրը մնում է անպատասխան։
Պարտություն
Հայաստանի փրկության կոմիտեի հրամանատարական կազմը 1921 թվականին
Խորհրդային զորքերը ապստամբության սկզբից 40 օր անց՝ ապրիլի 2-ին, մտան Երևան, որտեղ վերահաստատվեց խորհրդային իշխանությունը։
Նյու Յորք Թայմս (17 մարտ, 1921 թվական). «Հայ ապստամբները տապալել են խորհրդային իշխանությունը»
Հաշվի առնելով ուժերի խիստ անհավասարությունը և խուսափելով նոր զոհերից, ապստամբները Բաշ-Գյառնիիվրայով նահանջեցին Զանգեզուր, որտեղ շարունակվում էին Գարեգին Նժդեհի ղեկավարած ինքնապաշտպանական մարտերը։ Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաղթանակն անխուսափելի էր, քանի որ դրա թիկունքում կանգնած էր Խորհրդային Ռուսաստանը։ Այդ ամենը պարզ էր նաև ապստամբությունը սկսելուց առաջ, սակայն դաշնակցականները որոշեցին գնալ արկածախնդրության։
Իրականում դաշնակցական ապստամբների խնդիրն ընկերներին բանտարկությունից ազատելն էր։ Այնուհետև իշխանության գրավումը, ուժերի գոյություն ունեցող հարաբերակցության պայմաններում, հեռանկար չուներ։ Հետևաբար, Դաշնակցության կողմից քաղաքացիական պատերազմի բորբոքումը իզուր արյուն թափել ու զոհեր տալ էր նշանակում և չէր բխում ազգային շահերից։
Ապստամբությունը բացասական ազդեց Հայաստանի ոչ միայն ներքին կյանքի, այլև արտաքին հարաբերությունների տեսանկյունից
Ապստամբության օրերին Մոսկվայում ընթացող Խորհրդային Ռուսաստան-Թուրքիա բանակցությունները հանգեցրին Հայաստանի համար ոչ ձեռնտու պայմանագրի կնքմանը:
Վերջինս կրկնում էր դաշնակցականների կնքած Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի կետերի մեծ մասը։ Մոսկովյան իշխանություններին հաջողվում է թուրքերին վտարել Շիրակից ու Արագածոտնից՝ Հայաստանի սահմանները հասցնելով Ախուրյան գետին։
Կոմունիստական վարչակարգի հաստատում
Ալեքսանդր Մյասնիկյան
Խորհրդային իշխանության վերահաստատումից հետո Հայաստանի նախկին ղեկավար մարմինը՝ Ռազմհեղկոմը, վերակառուցվեց Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի (ԺողԿոմԽորհ), որի նախագահ նշանակվեց ՌԿ(բ)կ Կենտկոմի որոշումով Հայաստան ժամանած Ալեքսանդր Մյասնիկյանը («Մարտունի», 1886-1925)։ Մինչ այդ նա Բելառուսում ու Ռուսաստանում ձեռք էր բերել ղեկավար աշխատանքի մեծ փորձ։ Մեկ տարի գործելով Հայաստանում՝ նա մեծ դեր խաղաց քաղաքական լարվածության մեղմացման, հայ մտավորականությանը Հայաստանում համախմբելու, երկիրը խաղաղ շինարարության ուղի փոխադրելու գործում։ Այնուհետև Ալեքսանդր Մյասնիկյանը ղեկավար աշխատանքի տեղափոխվեց Թիֆլիս, որտեղ աշխատանքի նշանակվեց նորաստեղծ քաղաքական միավորի՝ Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում։ 1925 թվականին նա զոհվեց ինքնաթիռի վթարից։
Պարտության պատճառները
Միջազգային հանրությունը չաջակցեց ապստամբությանը, որովհետև նոր էր ապաքինվում Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերքերից։
Ապստամբության ժամանակ՝ մարտի 16-ին Քեմալական Թուրքիան և Բոլշևիկյան Ռուսաստանը Մոսկվայում ստորագրեցին ռուս-թուրքական եղբայրության պայմանագիրը, որով Ռուսաստանն և Թուրքիան պայմանավորվեցին կիսել Հայաստանը։
Ռուսաստանը 4 օր անց վերջնագիր ներկայացրեց Հայաստանին, ևս 5 օր հետո զորք մտցրեց Հայաստան, միաժամանակ Թուրքիան զորք մոտեցրեց Հայաստանի սահմաններին։
Չունենալով բավարար միջոցներ ռուս-թուրքական ագրեսիային դիմակայելու համար, Հայաստանի ղեկավարությունը, զինվորականները, հարյուրավոր հոգևորականներ, մտավորականներ և սպաներ հեռացան Հայաստանից։
Ապստամբության ձեռքբերումները
Ապստամբության շնորհիվ բանտերից և վերահաս հալածանքներից ազատվեցին Հովհաննես Քաջազնունին, Լևոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալյանը, պետական գործիչներ, հայ հոգևորականներ, մտավորականներ և սպաներ։ Գարեգին Նժդեհի պայքարի, ինչպես նաև ապստամբության ազդեցության շնորհիվ Զանգեզուրը չտրվեց Ադրբեջանին, այլ մնաց Հայաստանի կազմում։ Ապստամբության պատմությունը խորհրդային բռնազավթման տարիներին ոգեշնչել է Ազգային միացյալ կուսակցության անդամներին և անկախության պայքարի մյուս նվիրյալներին։
Մխիթար (իսկական անունը՝ Մանուկ) Սեբաստացին սովորել է Սեբաստիայի Սբ Նշան, ապա՝ Էջմիածնի, Սևանի, Կարինի վանքերում:
1701 թ-ին Կոստանդնուպոլսում հիմնադրել է միաբանություն:
1705 թ-ին Հռոմի իշխանություններից ձեռք բերելով վանք հիմնելու համաձայնություն՝ 1706 թ-ին Վենետիկին ենթակա Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում ձեռնամուխ է եղել վանքի կառուցմանը:
1717 թ-ին Վենետիկի Ծերակույտը հրովարտակով Սբ Ղազար կղզին շնորհել է միաբանությանը: Այստեղ Սեբաստացին կառուցել է եկեղեցի, բացել դպրոց, պատրաստել է միաբան-գործիչներ:
Սեբաստացու մահվանից հետո միաբանությունը, ի պատիվ նրա, կոչվել է Մխիթարյան:
Մխիթար Սեբաստացին աշխարհաբարի քերականության առաջին դասագրքի՝ «Դուռն քերականության աշխարհաբար լեզվին հայոց»-ի (1727 թ.) հեղինակն է:
Արժեքավոր է նաև նրա «Քերականություն գրաբար լեզվի հայկազյան սեռի» (1730 թ.) երկը, որտեղ քննել է գրաբարի ձևաբանությունը, շարահյուսությունը, սահմանել կանոններ, անդրադարձել ուղղագրության և այլ հարցերի:
Ուշագրավ է նաև նրա «Տաղարան» (1727 թ.) ժողովածուն, որի բանաստեղծությունների մի մասը, որպես շարական, Սեբաստացու երաժշտությամբ, երգում են ցայսօր:
Լավագույն ձեռագրերի համեմատությամբ հրատարակել է Աստվածաշունչ (1733–35 թթ.), կազմել է նաև «Ավետյաց երկրի աշխարհացույցը» (1746 թ.):
Սեբաստացու անունով Երևանում կոչվել է կրթահամալիր:
1676 թվականի Հունվարի 17-ին, Սեբաստյա քաղաքում ծնվեց Մանուկը` Պետրոսի և Շահրիստանի զավակը։ Հետագա տարիներին նա իր ծնողների շնորհիվ ստացավ բարձրորակ կրթություն, որը իրեն կպատրաստեր հետագայում ընտանեկան առևտուրը շարունակելու համար։
Դեռ վաղ տարիքից Մանուկը երազում էր դառնալ քահանա։
Նա գտավ մի ընկեր, որի հետ փախան դեպի լեռները, որտեղ ապրեցին որպես ճգնավորներ։
Մանուկի ծնողները գտան նրանց և նրան տարան տուն։ Այս պատահարի մասին տեղեկանալով` մոտակա վանքի` Սուրբ Նշանի վանահայրը, Մանուկին առաջարկեց վանքում հասարակական աշխատանքներ կատարել, ինչը նորից մերժվեց ծնողների կողմից։
Նա սկսեց այցելել հարևան ընտանիքներից մեկի տուն, որտեղ մի մայր իր երկու դուստրերի հետ ապրում էր վանականի կյանքով։ Նրա այցելությունների նպատակը նույն տանը ապրող քահանայի հետ զրուցելն էր, ով իրեն շատ բան սովորեցրեց վանական կյանքի մասին։
‘Վանական
1691 թվականն էր, երբ Մանուկը վերջապես թույլատվություն ստացավ իր ծնողներից վանքում աշխատելու համար և շուտով ստացավ սարկավակի աստիճան։ Հենց այս ժամանակ նա իր անունը փոխեց` դնելով Մխիթար։
Տեսնելով, որ վանական կյանքի մակարդակը նախորդ դարերին եղած պատերազմների արդյունքում հազարավոր վանքերի փլուզման պատճառով բավականին ցածր էր, Մխիթարը սկսեց որոնել կրթություն` ճշմարիտ հոգևոր կյանքի մասին։
Սովորելով կաթոլիկության մասին` Մխիթարը որոշեց, որ իր փնտրած պատասխանները ստանալու լավագույն վայրը Հռոմն էր։ Վերջապես, հասնելով Հալեպ, Մխիթարը դարձավ մի կաթողիկոսի աշակերտ, ով իրեն ծանոթացրեց մարդկանց քրիստոնեացման միաբանությանը։ Մխիթարը որոշեց միանալ այդ միաբանությանը, սակայն նա հիվանդ էր դեղնախտով և ի վիճակի չէր շարունակել իր ճանապարհը։ Նա նաև ստացել էր Հայաստանի վարդապետներից մերժում, քանի որ նրանք հաշտ չէին արևմտյան վարդապետության հետ։ Այսպիսով` նրան ստիպեցին ոտաբոբիկ վերադառնալ տուն։
Միացյալ Նահանգները դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեց Հայաստանի հետ 1992 թվականին ՝ Խորհրդային Միությունից անկախանալուց հետո: Միացյալ Նահանգները պարտավորվել է օգնել Հայաստանին ամրապնդել ժողովրդավարական ինստիտուտները և խթանել կայուն և ներառական տնտեսական աճը: Միացյալ Նահանգները խստորեն աջակցում են ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների միջոցով Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության կայուն և կայուն քաղաքական լուծման հասնելու և տարածաշրջանային կայունության, խաղաղության և բարգավաճման խթանման ջանքերին:
ԱՄՆ -ի աջակցությունը Հայաստանին
ԱՄՆ կառավարության աջակցությունը Հայաստանին աջակցում է արևմտյան կառույցների հետ Հայաստանի կապերն ամրապնդելու, երկիրը տարածաշրջանային և համաշխարհային տնտեսությանն ինտեգրելու ջանքերին, առևտրի դիվերսիֆիկացմանը և արտաքին ճնշումներին դիմացկունություն ստեղծելու ջանքերին: ԱՄՆ -ի աջակցությունն աջակցում է ժողովրդավարական ինստիտուտների զարգացման և կայուն տնտեսական զարգացման համար միջավայր ստեղծելու ՀՀ կառավարության ջանքերին, մասնավորապես ՝ 2018 թվականին իշխանության խաղաղ անցման ֆոնին:
Ուղիղ երեսուն տարի առաջ հայ ժողովուրդը ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց Խորհրդային Միությունից դուրս գալու օգտին ՝ կատարելով առաջին քայլը ՝ իր անկախ, ինքնիշխան ազգի կարգավիճակը վերականգնելու համար: Այսօր, երբ մենք նշում ենք նրա անկախության 30 -ամյակը, ես տեսնում եմ հայ ժողովրդի ուժն ու տոկունությունը և ավելի լավ ապագա կերտելու հանձնառությունը ՝ չնայած համաշխարհային համաճարակի և պատերազմի աննախադեպ մարտահրավերներին, որոնց բախվել է Հայաստանը վերջին մեկ տարում: Ես տեսնում եմ մի հին ազգ, որն օգտագործել է իր անկախությունը ՝ նոր պատմություն կերտելու համար: Հայաստան, որն ընթանում է ժողովրդավարական բարեփոխումների ուղիով և զարգացնում է տնտեսական հնարավորություններ իր քաղաքացիների համար ՝ միաժամանակ փորձելով լուծել անվտանգության կարևոր խնդիրները: Դրանք երեսուն տարի շարունակ եղել են ԱՄՆ-Հայաստան գործընկերության հիմքերը ՝ արմատավորված ընդհանուր արժեքների վրա:
Կառուցել լայն և խորը գործընկերություն
Մենք բացեցինք ԱՄՆ -ի առաջին դեսպանատունը Երևանում 1992 թվականին ՝ Հայաստանի անկախությունից կարճ ժամանակ անց: սակայն ԱՄՆ-Հայաստան գործընկերությունը նախորդում է մեր երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների պաշտոնական հաստատմանը: Դեռևս 1919 թվականին ՝ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կառավարման օրոք, Ամերիկայի կառավարությունը օգնություն ցուցաբերեց Armeniansեղասպանությունից տուժած ողջ տարածաշրջանի հայերին: Միացյալ Նահանգները հետագայում ակտիվ դեր խաղաց `1988 -ի ավերիչ երկրաշարժից Հայաստանին օգնելու հարցում օգնություն ցուցաբերելու գործում: ԱՄՆ-ի ճնշող պատասխանը ընդգծեց ինչպես ողբերգության մասշտաբը, այնպես էլ մեր երկրների միջև մարդկանց միջև կապերի խորությունը: Եվ անհնար կլիներ խոսել մեր ժողովուրդների կապերի մասին `առանց ճանաչելու Ամերիկայի աշխույժ հայկական սփյուռքահայ համայնքը, որը մշտական ուժի աղբյուր էր ինչպես մեր երկրների, այնպես էլ մեր հարաբերությունների համար: Միացյալ Նահանգների և Հայաստանի միջև պաշտոնական դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումից հետո դուռը ավելի լայն բացվեց մեր գործընկերության հնարավորությունների վրա: Իրոք, երեք տասնամյակ անց և տրամադրելով գրեթե 3 միլիարդ դոլարի ԱՄՆ օգնություն, մեր կապերն ավելի ամուր են, քան երբևէ: Ուժեղ ժողովրդավարական ինստիտուտների կառուցում և պահպանում, օրենքի գերակայության առաջմղում և կոռուպցիայի դեմ պայքար, խոցելի խավերին հումանիտար աջակցություն, անվտանգության կառույցների կարողությունների բարելավում, տնտեսական հնարավորությունների բացում և խթանում, առողջապահության համակարգի ամրապնդում, մշակութային ժառանգության պահպանում, կրթության հասանելիության ընդլայնում Մարդկանց մեջ ներդրումներ փոխանակման ծրագրերի միջոցով և տարածաշրջանային խաղաղության նախաձեռնություններին աջակցելը ընդգծում են երկկողմանի լայն հարաբերությունները, որոնց հաստատման և ամրապնդման համար միասին աշխատել են ամերիկացիներն ու հայերը:
Վասպուրականի հմայքը Վանա լիճն է իր ամբողջ ավազանով։
Վանա լիճը պատմական Հայաստանում կոչվել է ծով և հայտնի է եղել տարբեր անուններով։ Այսպես, օրինակ, «Նաիրի Վերին ծով» (Նաիրի երկրի անունով), «Տոսպա ծով» (համանուն գավառի անունով), «Բզնունյաց ծով» (համանուն նախարարության անունով), «Ռշտունյաց ծով» (Ռշտունյաց տոհմի անունով), «Արծրունյաց ծով» (Արծրունիների տոհմի անունով), «Վասպուրականի ծով» (Վասպուրականի նահանգի անունով), «Արճեշի ծով» (Արճեշ քաղաքի անունով), «Ախլաթի ծով» (Ախլաթ կամ Խլաթ քաղաքի անունով), «Աղթամարի կամ Ախթամարի ծով» (Աղթամար կղզու անունով): Լիճը հարավից եզերված է Կորդվաց լեռներով, որոնց ամենագեղեցիկ գագաթներից է Արտոսը, արևելքում բարձրանում է Վասպուրականի նահապետ երկգագաթ Վարազը, հյուսիսային մասում վեր է խոյանում հայոց երկրորդ Մասիսը՝ Սիփանը, որից այն կողմ ձգվում են Ալադաղի կամ Ծաղկանց լեռները, արևմուտքում է գտնվում Նեմրութ և պատմական Գռգուռը։ Լճի մակերեսը երեք հազար յոթ հարյուր քառակուսի կիլոմետր է։ Բանձրությունը ծովի մակարդակից 1720 մետր է։ Սևանից մեծ է ավելի քան, երկոս ու կես անգամ, բայց Սևանից ցածր է 194 մետրով (մինչև Սևանի իջեցումը): Վասպուրականի կլիման մեղմ է՝ շնորհիվ Վանա լճի բարերար ազդեցության և շրջանի ռելիեֆի կազմության։ Այդտեղ աճում են խաղող (Արճեշում), խնձոր, ընկույզ (Արտամետում) ։ Շատ են հատապտուղները։ Մինչև հայաթափ լինելը լճի ավազանում և հատկապես Վան քաղաքում բնակչության մեծամասնությունը հայեր էին։ Վանա լճում են գտնվում թվով չորս կղզի՝ Աղթամար, Լիմ, Կտուց և Առտեր։ Հայ ժողովրդի պատմության մեջ ավելի նշանավոր դեր խաղաց Աղթամարը, որը գտնվում է լճի հարավ-արևմուտքում, ցամաքից մոտ չորս կիլոմետր հեռու, Ավանց գյուղի դիմաց։ Վանա լիճը, Վասպուրականի մարզը, Վան քաղաքը, ինչպես նաև Աղթամար կղզին առանձնահատուկ տեղ ունեն հայ ժողովրդի պատմության մեջ։
Հետաքրքիր փաստեր Աղթամար կղզու մասին Աղթամար կղզին բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից։ Կղզու հյուսիս-արևմտյան անկյունում պահպանվել են կիկլոպյան պարսպապատերի հետքեր, որոնք, ըստ Հ, Օբելյու, միչուրարտական բնակավայրի մնացորդներ են։ Մովսես Խորենացու վկայությամբ, Աղթամարում IV դարում եղել է Ռշտունի նախարարների ամրոց։ VII դ կեսերին արաբների դեմ մղված պայքարում Աղթամարը եղել է հենակետ Թեոդորոս Ռշտունու համար։
X դ սկզբին Արծրունյաց Գագիկ թագավորը Աղթամարում մեծ շինարարություն է սկսել՝ դարձնելով այն անառիկ բերդաքաղաք՝ Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության քաղաքական ու հոգևոր կենտրոն։ Թովմա Արծրունի պատմիչը հայտնում է, որ թագավորական հրամանով կղզու հարավային մասում «ծանր և դժվար փոխադրելի» ժայռաբեկորներով լիճը լցնելով՝ ստեղծել են մոտ հինգ կանգուն բարձրությամբ ամբարտակ։ Դրա վրա է բարձրացել պարիսպը՝ լայնանիստ ութ կոնտրֆորսներով և բազմաթիվ աշտարակներով։ Մեծ պարիսպն ունեցել է հինգ ասպարեզ (ձիարշավարան) երկարություն (554 մ)։ Աշտարակների ներսում եղել են «զբոսանքի խորանման գահույքներ»։ Ամրոցի մի ծայրում, հաստահեղույս պատերին կից, կառուցվել են մեծամեծ շտեմարաններ, համբարանոցներ, զինանոցներ և այլ օժանդակ շենքեր։
Ամբարտակի կառուցումով լճի մի հատվածն արհեստականորեն առանձնացվել է իբրև ծովածոց, որով և, ըստ պատմիչի, «բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ և անփոյթ նաւահանգիստ․․․»։ Պարիսպը և նավահանգիստը ներկայումս ջրի տակ են։ Զուգահեռաբար իրագործել է կղզու ճարտարապետական համակառույցի մյուս մասերի շինարարությունը, ստեղծվել դեպի քաղաքային հրապարակներերը, պարտեզներն ու այգիները տանող փողոցների որոշակի ցանց։
Ըստ հատակագծային հորինվածքի, կղզու բարձրադիր մասում կառուցվել են արքունական և իշխանական ապարանքներ, զբոսատեղիներ, փողոցներ ու ծառուղիներ , որոնք կրկին պարսպատվել և կազմել են միջնաբերդը։ Շինարարության պսակն են դարձել երկու հուշարձանկոթողներ՝ Գագիկ Արծրունու պալատը և Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որոնց կառուցումը հանձնարարվել է հանճարեղ ճարտարապետ, քանդակագործ և նկարիչ Մանուելին։
serli 
